تاریخچه بورس در ایران
شرکت اطلاع‌رسانی و خدمات بورس : ایده راه‌اندازی بورس در ایران، به سال ۱۳۱۵ برمی‌گردد. در این سال، یک کارشناس هلندی و یک کارشناس بلژیکی به منظور بررسی و اقدام در مورد تهیه و تنظیم مقررات قانونی ناظر بر فعالیت بورس اوراق بهادار، به ایران آمدند. متاسفانه مطالعات راه‌اندازی بورس با آغاز جنگ جهانی دوم و مشکلات داخلی ایران برای مدت طولانی متوقف شد.
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، مجددا در سال ۱۳۳۳ ماموریت تشکیل بورس اوراق بهادار به اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، بانک مرکزی و وزارت بازرگانی وقت محول شد. این گروه پس از ۱۲سال، در سال ۱۳۴۵، قانون و مقررات تشکیل بورس اوراق بهادار تهران را تهیه و لایحه مربوطه را به مجلس شورای ملی ارسال کردند که این لایحه در اردیبهشت ماه سال ۱۳۴۵ تصویب شد. بورس اوراق بهادار تهران از پانزدهم بهمن ۱۳۴۶، فعالیت خود را رسما با انجام چند معامله روی سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی آغاز کرد.
پس از آن سهام شرکت نفت پارس، چند نوع اوراق قرضه دولتی، اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی و اوراق قرضه عباس آباد در بورس تهران پذیرفته شدند. در آن زمان اعطای معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌ها و موسسات پذیرفته شده در بورس، عامل مهمی در تشویق شرکت‌ها به عرضه سهام خود در بورس اوراق بهادار تهران بود. در طی مدت زمانی پس از تشکیل، بورس در مسیر توسعه و پیشرفت قرار گرفت. بورس در ایران برای مدتی به دلیل تحولات بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز جنگ تحمیلی رونق چندانی نداشت و عملا تعطیل بود. با آغاز برنامه اول پنج ساله توسعه مجددا بورس در ایران احیا شد. در سال ۸۴ نیز با تصویب قانون اوراق بهادار تحولات مهمی در عرصه بازار سرمایه در ایران شکل گرفت و بخش نظارتی و اجرایی تفکیک شد.
در حال حاضر چهار شرکت بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس سابقه ی بورس در ایران ایران، بورس کالای ایران و بورس انرژی ایران تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می‌کنند.
طراحی انواع اوراق بهادار، ابزارهای مالی اسلامی، راه‌اندازی نهادهای متنوع مالی و همچنین گسترش فعالیت‌های آموزشی و فرهنگ‌سازی در کنار آزاد‌سازی سهام عدالت موجب شده امروزه تعداد سهامداران بورس رشد قابل توجهی داشته باشد به‌طوری که هم اکنون تعداد سهامداران به حدود ۵۰میلیون نفر رسیده است که این امر با درنظر گرفتن جمعیت ایران، نشان از ورود حداقل ۶۰درصد از ایرانی‌ها به بازار سرمایه دارد.
توسعه بازار سرمایه در ایران قطعا می‌تواند زمینه ساز بسیاری از گشایش‌های اقتصادی باشد و خوشبختانه می‌توان گفت در حال حاضر نیز توجه به اهمیت و جایگاه بورس از زمان تشکیل در ایران، بی‌سابقه بوده که این امر می‌تواند به توسعه بورس در ایران کمک شایانی کند.
تاریخچه بورس در ایران
در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی مصادف با حکومت رضاشاه پهلوی، مطالعات اولیه بر روی شکل‌گیری بورس در ایران آغاز شد. در این سال، «ران لوترفلد» بلژیکی که برای دربار ایران کار می‌کرد، اساسنامه داخلی بورس را پس از انجام مطالعات گسترده درباره تأسیس بورس و شروع معاملات سهام در ایران را تهیه و به مسئولان ایرانی ارائه کرد. اما با توجه به شرایط آن زمان و شروع جنگ جهانی دوم و سایر مسائل داخلی کشور، موضوع بررسی و تأسیس بورس در کشور ما بیش از ۲۵ سال به تأخیر افتاد!
پس از ایجاد ثبات نسبی در کشور و در سال ۱۳۴۱، کمیسیونی در وزارت بازرگانی و با حضور نمایندگان وزارت دارایی، وزارت بازرگانی و بانک توسعه صنعت و معدن ایران تشکیل و موافقتنامه اولیه تأسیس بورس سهام در این کمیسیون تنظیم گردید. در زمستان همان سال هیئتی از بورس بروکسل به سرپرستی دبیرکل این بورس برای مشارکت در راه‌اندازی بورس ایران به کشورمان دعوت شدند. اما در نهایت و پس از چهار سال، در سال ۱۳۴۵، قانون تشکیل بورس اوراق بهادار در مجلس تصویب و برای اجرا از سوی وزارت اقتصاد به بانک مرکزی ابلاغ شد.
در پانزدهم بهمن ماه سال ۱۳۴۶ و حدود یک سال بعد از ابلاغ قانون تشکیل بورس اوراق بهادار، بورس اوراق بهادار تهران با انجام چند معامله بر روی سهام بانک توسعه صنعت و معدن که بزرگترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی در آن تاریخ به شمار می رفت، به طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد.
سیر تحولات تاریخ ۵۰ ساله بورس در ایران
تاریخچه بورس ایران را می‌توان به ۴ دوره زمانی تقسیم کرد. در دوره اول که به زمان پیش از انقلاب اسلامی ایران برمی‌گردد، بورس ایران با عرضه سهام بانک صنعت و معدن، شرکت نفت پارس، سیمان تهران، سیمان شمال، بانک توسعه صنعتی، اوراق قرضه دولتی، اوراق قرضه عباس آباد، اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی و اسناد خزانه شروع به کار کرده و تا سال ۱۳۵۷ تعداد شرکت‌های پذیرفته شده در بورس به عدد ۱۰۵ رسید.
با پیروزی انقلاب اسلامی بورس اوراق بهادار تهران نیز وارد فصل جدیدی شد. رویدادهای سیاسی و شروع جنگ تحمیلی در آن زمان و همچنین اتفاقات اقتصادی پس از آن، اعم از ادغام بانکها و شرکت‌های بیمه و همچنین تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران منجر به کاهش تعداد شرکت‌های پذیرفته شده در بورس از ۱۰۵ شرکت در سال ۱۳۵۷ به به ۵۶ شرکت در پایان سال ۱۳۶۸ شد.
پایان جنگ تحمیلی و توسعه بازار سرمایه
دوره سوم از سال ۶۸ آغاز شده و با شکل‌گیری سیاست‌های دولت مبنی بر گسترش بازار سرمایه همراه شد. به طوری که در سال ۱۳۷۵ تعداد شرکت‌های پذیرفته شده در بورس به حدود ۲۵۰ شرکت رسید. در این سالها افزایش عرضه سهام شرکت‌های دولتی در بورس، عرضه این سهام از طریق شبکه بانکی در سرتاسر کشور و همچنین عرضه سهام به کارگران به نرخ‌های ترجیحی براساس مصوبات دولت، منجر به فراگیر شدن تب و تاب بورس در کشور شد. در ادامه و تا سال ۱۳۸۳ شاخص‌های بورس از رشد بسیار خوبی سابقه ی بورس در ایران برخوردار بوده و حضور پرتعداد سهامداران در تالارهای بورس اوراق‌بهادار نویدگر روزهای خوش برای بازار سرمایه در ایران بود.
عکس زیر تصویری از تالار حافظ بورس در تهران را در اواسط دهه ۷۰ نشان می‌دهد.
تحولات بازار سرمایه پس از سال ۱۳۸۴
آغاز دوره زمانی چهارم در بورس ایران همزمان با رونق و شکوفایی این بازار در سال سابقه ی بورس در ایران ۱۳۸۳ اتفاق افتاد. اگرچه بورس ایران در تاریخ فعالیت خود، همواره فراز و فرودهای بسیار زیادی را داشته است، اما به جرات می‌توان گفت که یکی از مهمترین تحولات تاریخ بورس در ایران، تصویب قانون جدیدی تحت عنوان قانون بازار اوراق بهادار در اول آذر سال ۱۳۸۴ بود که با رفع برخی نارسایی‌ها و نواقص موجود در سابقه ی بورس در ایران قانون اولیه، زمینه توسعه گسترده بورس در کشورمان را فراهم کرد.
براساس این قانون، بخش نظارتی بورس از بخش های عملیاتی آن تفکیک شد، به این معنا که سازمانی به عنوان سازمان بورس و اوراق بهادار، به عنوان نهاد نظارتی بازار سرمایه ایران تشکیل شد. راه‌اندازی سامانه معاملات آنلاین در سال ۱۳۸۹ نیز نقطه عطف دیگری در گسترش معاملات بورس ایران، چه از نظر ارزش معاملات و چه از نظر فراگیر بودن در جامعه بود. لازم به ذکر است سازمان بورس که خود تحت نظارت شورایی به اسم شورای عالی بورس فعالیت می‌کند، وظایف متعددی دارد که یکی از مهمترین وظایف آن، تأسیس و نظارت بر عملکرد بورسهای مختلف است.
امروز، چهار بورس بزرگ کشور تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می کنند:
- بورس اوراق بهادار تهران : انجام معاملات سهام شرکت‌ها و سایر اوراق بهادار مانند اوراق مشارکت و …
- فرابورس ایران : که در آنجا هم سهام شرکت‌هایی که بنا به دلایلی موفق به پذیرش در بورس اوراق بهادار تهران نمی‌شوند، مورد دادوستد قرار می‌گیرد.
- بورس کالای ایران: انجام معاملات انواع کالاها و محصولات مانند محصولات پتروشیمی، فلزات، محصولات کشاورزی و … .
- بورس انرژی: انجام معاملات حامل‌های انرژی از جمله برق، زغال‌سنگ و کک و …
چکیده مطلب :
ارزش بورس اوراق بهادار تهران در حال حاضر و در اوایل سال ۱۳۹۹ به بیش از ۳۶۰۰ هزار میلیارد تومان (۲۰۰ میلیارد دلار) می‌رسد. طراحی انواع اوراق بهادار، راه‌اندازی نهادهای متنوع مالی، گسترش فعالیت‌های آموزشی و همچنین اطلاع‌رسانی نسبتا بیشتر موجب شده تعداد سهامداران بورس در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته باشد. پیشبینی می‌شود که این روند همچنان ادامه داشته باشد تا جایی که به مانند کشورهای توسعه‌یافته، بازار سرمایه همواره در اولویت اول مردم برای سرمایه‌گذاری خوب و با هدف تولید ثروت بیشتر قرار گیرد.
تاریخچه پیدایش بورس در جهان و ایران
همانطور که درباره ظهور و پیدایش هر واژه ای در دنیا و نحوه تکامل آن تاریخچه ای وجود دارد، بورس نیز دارای یک پیشینه و داستانی است که دانستن آن خالی از لطف نیست.
تجارت در گذشته با سختی ها و ریسک های بسیاری همراه بوده به طوریکه اغلب بازرگانان و تجار متحمل ضررهای سنگینی می شدند از اینرو بفکر چاره افتادند تا به وسیله آن جلوی ضرر را بگیرند و یا آن را به حداقل برسانند. در نتیجه تعدادی از بازرگانان عده ای سرمایه دار را در فعالیت های خود شریک کردند تا با این روش سود و زیان احتمالی را با آنها تقسیم کنند. این تجربه موفقیت آمیز بود لذا به تدریج هر تاجری سعی می کرد تا فعالیت های تجاری خود را با این روش انجام دهد؛ به خصوص که این روش برای افرادی که فعالیت های بزرگ اقتصادی انجام می دادند بسیار مطلوب تر بود. رفته رفته این تجربه قانونمند شد و به تشکیل ” شرکت های سهامی” تبدیل گردید و هر فرد به نسبت سهم شراکتش در سود و زیان شریک میشد.
اولین تجربه مربوط به تشکیل یک شرکت سهامی با نام “ماسکوی ” ( Muscovy ) در کشور روسیه بود که در سال 1553 میلادی تصمیم گرفت کالاهایی را بدون این که آفریقا را دور بزند، از شمال سابقه ی بورس در ایران اروپا به شرق آسیا و چین ببرد و این کاری بود که احتمال ضرر در آن بیشتر میشد. برای انجام این کار عده ای از تجار سرمایه ی لازم را تأمین کردند و هر کس به نسبت سرمایه ی خود در سود و زیان شریک شد که البته این اقدام با موفقیت صورت گرفت.
بعدها با گسترش مبادلات در اروپا و بزرگ تر شدن شرکت ها به سرمایه های زیادتر و شرکای بیشتری نیاز شد و پیدا کردن شرکای جدید احتیاج به مراکزی داشت تا بین سرمایه‌گذاران و متقاضیان سرمایه، ارتباط برقرار کند، این مراکز به بورس معروف شدند.
به اعتقاد اغلب کارشناسان، تاریخچه ظهور واژه بورس به قرن پانزدهم میلادی بازمی‌گردد. زمانیکه، بازرگانان و کسبه شهری به نام بورُوژ (Bruges) در شمال غربی بلژیک، در میدانی به نام تِربورس (TerBeurze) در مقابل خانه بزرگ‌زاده‌ای به نام «واندِر بورس» جمع می‌شدند و با شکل دهی یک بازار به خریدوفروش کالاهای خود می‌پرداختند. بعدها کلیه مکان هایی که مردم در آنجا خرید و فروش پول، كالا و اسناد مالي و تجاري ( اوراق بهادار) را انجام میدادند، به بورس ( بهابازار ) معروف شدند.
در آن زمان، این مکان ها از نظم و انضباط خاصی برخوردار نبود و هر کس می توانست در آنجا به فعالیت بپردازد اما به مرور زمان و رفته رفته، نظم و انضباط خاصی در این مکان ها حاکم شد؛ به نحوی که پس از مدتی، فقط سابقه ی بورس در ایران بازرگانان، صرافان و دلالان بودند که اجازه داشتند در این مکان ها خرید و فروش کنند.
در گذر زمان، تالارهای مسقف شکل گرفت و بازرگانان که تا پیش از آن، در میادین و خیابان ها خرید و فروش می کردند، برای این امر به این تالارها می رفتند.
در سال ۱۴۶۰ میلادی اولین مرکز بورس اوراق بهادار جهان، در شهر آنورس بلژیک تأسیس شد.
اما رسمیت بورس اوراق بهادار با انتشار سهام کمپانی هند شرقی هلند در سال ۱۶۰۲ میلادی در بورس آمستردام هلند شکل گرفت. لازم به یارآوری است که کمپانی هند شرقی هلند اولین شرکت سهامی به‌شمار نمی‌آید و همانطور که پیشتر گفته شد اولین شرکت سهامی در سال ۱۵۵۳ میلادی با نام “ماسکوی”در روسیه ایجاد شد.
در بسیاری از منابع علمی و تاریخی، زمان آغاز به کار تالارهای مسقف بورس را به عنوان تاریخ رسمی تاسیس بورس در دنیا معرفی می کنند و تأسیس اولین بورس جهان را مربوط به اوایل قرن هفدهم میلادی و در شهر آمستردام هلند میدانند. اگرچه همانطور که گفتیم، پیشینه آن به پیش از آن تاریخ و به قرن پانزدهم میلادی بازمی گردد.
بورس آمستردام امروزه نیز یکی از منابع مهم تأمین سرمایه در سطح بین‌المللی است. رشد بورس سهام و فراگیرشدن آن در عرصه های تجاری و اقتصادی، با انقلاب صنعتي اروپا و شكوفايي اقتصاد تازه متحول شده آن همراه بوده است.
نکتة قابل توجه آن است سابقه ی بورس در ایران که در هنگام افزایش قابل ملاحظه معاملات سهام، کشورهای اروپایی نظیر انگلستان، آلمان و سوئیس، قوانین و مقررات ناظر بر معاملات سهام و ضمانت‌های اجرایی لازم برای آن را وضع کردند تا از هرگونه تقلب و پایمال شدن حقوق صاحبان سهام جلوگیری شود. بورس اتریش در وین در سال 1771 افتتاح شد که عمدتاً به معاملات اوراق قرضه دولتی، جهت تامین مالی جنگ میپرداخت. بورس اتریش در پایان قرن 19 میلادی 2500 سهم را در تابلوی خود داشت و یکی از مهمترین مراکز مالی اروپا به شمار میرفت.
در لندن معاملهگران در بورس جهت انجام معامله در قهوهخانه گرد هم میآمدند و برای نظم بخشیدن به بازار، قهوهخانه نیوجاناتان در سال 1773 به بورس اوراق بهادار تبدیل شد. این بازار بورس در سوم مارس ۱۸۰۱ رسما تأسیس شد و با فهرست شرکت‌های چندملیتی و بریتانیایی، یکی از بزرگترین بورسهای جهان به‌شمار می‌آید. بورس لندن بخشی از گروه بورس اوراق بهادار لندن است.
در تاریخ ۱۷ می ۱۷۹۲، تعداد ۲۴ کارگزار بازار سهام در خیابان وال استریت نیویورک و زیر درخت نارون تنومندی دور هم جمع شدند و توافق‌نامه‌ای را امضا کردند، که به توافق‌نامه باتن وود یا درخت نارون، مشهور شد.
۲۵ سال بعد، در هشتم مارس ۱۸۱۷ اعضای مؤسس این نهاد تصمیم گرفتند، تا با تهیه پیش نویس قانون، مراحل انجام معاملات را شفاف تر و قانومند کنند و پس از آن نیز خود را به عنوان هیئت امنای بورس اوراق بهادار نیویورک خطاب کردند و با تنظیم اساسنامه، شروع به کار بورس نیویورک را، رسمیت بخشیدند.
بازار بورس نیویورک بطور رسمی، برای اولین بار در ساختمانی اجاره‌ای، واقع در پلاک ۴۰ وال استریت توسط بازرگانان نیویورکی شروع به کار کرد. در آن زمان ریاست این بازار را فردی به نام ” آنتونی سابقه ی بورس در ایران استکهلم ” در دست داشت و هر روز صبح لیستی از سهام‌هایی که قابل خرید و فروش بودند را اعلام می‌کرد. در آن زمان برای ورود به هیئت مدیره بورس نیویورک نیاز به داشتن رای دیگر اعضا الزامی بود. علاوه بر این ورود به بازار مستلزم پرداخت پول برای خریدن جایگاه بود. در ۱۸۱۷ هر جایگاه ۲۵ دلار و در ۱۸۲۷ هر جایگاه ۱۰۰ دلار ارزش داشت.درحال حاضر تعداد كارگزاران اين بورس به چند هزار شخص حقيقي و حقوقي بالغ ميگردد. در حال حاضر در اغلب کشورهای دنیا، بورسهای اوراق بهادار فعالیت می‌کنند که یکی از این بورسهای معتبر بورس ایران است.
چگونه بورس در ایران تشکیل شد؟
ایده ی اولیه ی ایجاد بورس اوراق بهادار در ایران به سال ۱۳۱۵ بازمی‌گردد که به درخواست دولت ایران، شخصی بلژیکی به نام “وان لوترفلد” درباره تشکیل بورس اوراق بهادار در ایران بررسی‌هایی انجام داد و طرح قانونی تأسیس و اساسنامه آن را نیز تهیه کرد.
هر چند که در همان زمان بانک ملی ایران نیز به عنوان سازمان متولی امور پولی کشور، مطالعاتی در این زمینه انجام داد، اما به علت نامساعد بودن شرایط برای ایجاد بورس اوراق بهادار، و وقوع جنگ جهانی دوم تمام کارهای انجام شده متوقف شد و 25 سال به تأخیر افتاد. به‌دنبال تحولات اقتصادی و اجتماعی دهه۱۳۴۰ و با توجه به ارتباط گسترده سیاسی و اقتصادی ایران آن دوره با غرب، بالاخره در سال 1341، كميسيوني در وزارت بازرگاني و با حضور نمايندگان وزارت دارايي، وزارت بازرگاني و بانك توسعه‌ي صنعتي و معدني ايران تشكيل و موافقتنامه اوليه تأسيس بورس سهام در اين كميسيون، تنظيم شد.
در اواخر همان سال ، هيأتـي از بورس بروكسل به سرپرستي دبيركل اين بورس براي مشاركت در راه‌اندازي بورس ايران، به كشورمان دعوت شدند و نحوه تأسیس و اداره بورس، تشکیلات و سازمان آن، و کیفیت تصدی دولت، کم و بیش مشخص شد و چهار سال بعد یعنی در اردیبهشت سال ۱۳۴۵ لایحه قانون بورس اوراق بهادار در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. به دنبال آن، قانون تأسیس بورس اوراق بهادار از سوی وزارت اقتصاد به بانک مرکزی ابلاغ و از آن درخواست شد که نسبت به اجرای مفاد قانون مزبور اقدام کند، اما در عمل به دلیل آماده نبودن بخش صنعتی و بازرگانی، اجرای این قانون تا بهمن ۱۳۴۶ به تعویق افتاد.
بورس اوراق بهادار تهران از پانزدهم بهمن ۱۳۴۶، فعالیت خود را به‌طور رسمی با پذیرش سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران به عنوان بزرگترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی آن زمان و سپس سهام شرکت نفت پارس، اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه و اوراق قرضه عباس‌آباد آغاز کرد. در آن زمان برقراری معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌ها و مؤسسات پذیرفته شده در بورس، عامل مهمی در جهت تشویق شرکت‌ها به عرضه سهام خود در بورس اوراق بهادار تهران بود. حجم معاملات در بورس اوراق بهادار تهران تا سال ۱۳۵۷ به دلیل تبعیت از افزایش آهنگ رشد محصول ناخالص داخلی و ارزش افزوده حاصل در بخش صنعت و همچنین به دلیل پذیرش و دادوستد اوراق قرضه، از ۸۳ میلیارد ریال به ۱۵۰ میلیارد ریال افزایش یافت. طی پانزده سال فعالیت آغازین بورس، در مجموع سهام ۱۰۵ شرکت در بورس پذیرفته شد.
از نیمه دوم سال ۱۳۵۷ با بروز اعتصاب و تعطیلی واحدهای تولیدی و بازرگانی در جریان انقلاب اسلامی، بورس اوراق بهادار تهران به‌دلیل بی‌اعتمادی به دولت و وضع مالی شرکت‌ها، و فرار سرمایه با سقوط سهام و کاهش معاملات روبه‌رو شد و به حالت نیمه‌تعطیل درآمد. همچنین تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران در تیر ۱۳۵۸ باعث دسته‌بندی صنایع در چهار گروه شد که به موجب آن سازمان صنایع ملی ایران برای اداره امور آنها پدید آمد. بدین‌ترتیب بر اثر ملی شدن بانکها، بیمه و صنایع کشور تعداد زیادی از بنگاه‌های اقتصادی پذیرفته‌شده در بورس از آن خارج شدند؛ ضمن آن که دادوستد اوراق قرضه نیز به دلیل داشتن بهره مشخص، ربوی تشخیص داده شد؛ بنابراین به‌دلیل عوامل فوق و وقوع جنگ ایران و عراق، دادوستد سهام و اوراق قرضه در بورس اوراق بهادار تهران تا سال ۱۳۶۱ تقریباً متوقف شد. در سال ۱۳۶۲ تا حدودی تقاضا برای سهام وجود داشت، ولی به دلیل پایین‌بودن قیمت‌های پیشنهادی خریداران، عرضه‌کنندگان چندان زیاد نبودند. در سال ۱۳۶۳، به دنبال تصمیم دولت مبنی بر واگذاری تعدادی از کارخانه‌های دولتی، به کارگران و سایر افراد بخش خصوصی، مبادلات سهام، اندکی افزایش یافت و تا سال ۱۳۶۷ افزایش حجم معاملات با نرخ کاهشی ادامه یافت. پذیرش قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل متحد از جانب ایران در تابستان ۱۳۶۷ و همچنین تصویب قانون جدید مالیات‌های مستقیم و قانون مالیات تعاون ملی برای بازسازی در اواخر سال ۱۳۶۷ و مهم‌تر از هر چیز تصویب قانون برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در همین سال، باعث رونق بورس اوراق بهادار تهران و رشد حجم معاملات شد.
بررسی روند فعالیت بورس در دوره ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۵ نشان می‌دهد که روند یکنواختی بر فعالیت بورس حاکم نبوده‌است. بورس اوراق بهادار تهران از سال ۱۳۷۶، دوره تازه‌ای از فعالیت خود را تجربه کرده‌است و زمینه‌های تحولات بعدی بازار سرمایه با اعمال برنامه‌های اصلاحی از این سال پایه‌ریزی شده‌است. ایجاد فضای رقابتی سالم، افزایش علاقه‌مندی و اعتبار فعالیت‌ها و به‌کارگیری شیوه‌های مؤثر تنظیم و نظارت از سال ۱۳۷۷ به‌طور نسبی ایجاد شد و بورس نشانه‌های مثبتی مبنی بر بازگشت رونق را تجربه کرد.
بورس ايران در طول تاريخ فعاليت خود، همواره فراز و فرودهاي بسياری را تجربه كرده است، اما يكي از مهم‌ترين تحولات تاريخ بورس ايران، تأسيس قانون جديدي تحت عنوان ” قانون بازار اوراق بهادار” در اول آذر سال 1384 بوده است كه ضمن رفع برخي نارسايي‌ها و نواقص موجود در قانون اوليه، زمينه توسعه گسترده بورس در ايران را فراهم كرد. براساس اين قانون، بخش نظارتي بورس از بخش‌هاي عملياتي آن تفكيك شد، به اين معنا كه در سال 1385 سازماني به عنوان سازمان بورس و اوراق بهادار، به عنوان نهاد نظارتي بورس تشكيل گردید. سازمان بورس كه خود تحت نظارت شورايي به اسم شوراي عالي بورس فعاليت مي‌كند، وظايف متعددي دارد كه يكي از مهم‌ترين وظايف آن، تأسيس و نظارت بر عملكرد بورس‌هاي مختلف است، در مطالب آینده بورس، قوانین حاکم بر بورس و نحوه فعالیت در آن را توضیح خواهیم داد، پس با ما همراه باشید.
بنیانگذار بورس ایران که بود؟
بورس اوراق بهادار تهران، بازاری است که در آن اوراق بهادار توسط کارگزاران یا معاملهگران براساس قانون داد و ستد می‌شود. بورس اوراق بهادار به شکل شرکت سهامی عام تاسیس شده و اداره می‌شود. اگر بخواهیم در مورد بنیانگذار بورس ایران صحبت کنیم، باید از کارشناسان هلندی و بلژیکی بگوییم که در سال 1315 برای بررسی شرایط و اقدام برای تهیه و وضع مقررات و قوانین به ایران آمدند. مطالعات این دو کارشناس با شروع جنگ جهانی دوم متوقف شد. در سال 1332، وظیفه‌ی تاسیس بورس اوراق بهادار به اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، بانک مرکزی و وزارت بازرگانی داده شد. این کارشناس بلژیکی به نام وان لوترفلد برای تشکیل بورس اوراق بهادار در ایران تحقیقاتی انجام داد و طرح قانونی و اساسنامه‌ی لازم برای تشکیل بورس اوراق بهادار را تهیه کرد اما به علت جنگ جهانی دوم روند تاسیس بورس متوقف شد.
در سال 1345 این گروه انتخابی پس از دوازده سال تحقیق و تفحص، قانون و مقررات تشکیل بورس اوراق بهادار در تهران را حاضر کردند. در اردیبهشت سال 1345 لایحه‌ی تشکیل بورس اوراق بهادار در مجلس شورای ملی تصویب شد و پانزدهم بهمن سال 1346 با وارد شدن سهام بانک صنعت و معدن و نفت پارس، بورس اوراق بهادار تهران رسما شروع به کار کرد. بورس اوراق بهادار تهران با چند معامله بر روی سهام بانک توسعه صنعت و معدن که بزرگترین واحد تولیدی اقتصادی آن زمان محسوب میشد اولین فعالیت خود را شروع کرد. ساختمان قدیم بورس تهران در خیابان حافظ واقع بود اما هم اکنون ساختمان جدید بورس تهران به سعادت آباد منتقل شده است.
لوگوی بورس اوراق بهادار تهران الهام گرفته شده از یک نشان برنجی دوره‌ی هخامنشیان است. این نشان برنجی در استان لرستان پیدا شده است. در این لوگو چهار انسان درون یک دایره قرار گرفته‌اند که دست در دست هم هستند و دایره‌ی دور آن ها نشان دهنده‌ی دنیا است. طبق افسانه های قدیمی ایرانی این جهان بر روی ساخ دو گاو قرار گرفته است که این نشان دهنده ی ثروت و سود است. این نشان قدیمی مربوط به دوره‌ی هخامنشیان در حال حاضر، در موزه‌ی لوور پاریس است.
نگاهی کوتاه بر سابقه‌ی بورس در ایران
از سال 1346 تا سال 1357 شرکت‌ها و موسسه‌های قبول شده در بورس اوراق بهادار تهران با سرمایه‌ی 2/6 میلیارد ریال به 142 شرکت با 308 میلیارد ریال سرمایه افزایش پیدا کرد. بعد از انقلاب اسلامی، تعداد شرکت‌های قبول شده کاهش یافت و علت این مسئله این بود که بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی به تملک دولت در آمد. در آن زمان بانکها، بیمه و برخی دیگر از صنایع به علت ملی شدن از بورس خارج شدند. یکی از مهمترین اتفاقات بورس ایران رکود شدید آن در طی سال‌های جنگ تحمیلی ایران و عراق بود که در تاریخ بورس ایران اهمیت بسیار زیادی دارد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به منظور مبارزه با سرمایه‌داری تلاش‌هایی صورت گرفت که همه‌ی این تلاش‌ها بی‌سرانجام بود. پس از تمام شدن جنگ تحمیلی ایران و عراق در سال 1367 قانون بودجه فعالیت در بورس اوراق بهادار را دوباره شروع کرد و تعداد شرکت‌های فعال به 249 رسید.
برای بررسی دقیق وضعیت بورس ایران لازم است بورس‌هایی که در حال حاضر فعال هستند را بررسی کنیم. در حال حاضر چهار بورس تحت نظر سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت دارند که عبارتند از:
1.سهام شرکت‌ها و دیگر اوراق بهادار مثل اوراق مشارکت خرید و فروش که تحت نظر بورس اوراق بهادار تهران است.
2.سهام شرکت‌هایی که به خاطر دلایلی در بورس اوراق بهادار تهران سابقه ی بورس در ایران مورد قبول واقع نمی‌شوند در فرابورس ایران داد و ستد می‌شوند.
3.بورس کالای ایران که کالاهای مختلف مثل محصولات کشاورزی، انواع فلزات و قراردادهای سکه در آن خرید و فروش می‌شود.
4.آخرین مورد، بورس انرژی است که تازه تاسیس است و حامل‌های انرژی در آن مبادله می‌شود و به دلیل مبادله‌ی حامل‌های انرژی با محوریت برق از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
ساختار بورس ایران به چه صورت است؟
شورای بورس و اوراق بهادار در بالاترین رده قرار دارد و تمام سیاست‌های مربوط به بورس، استراتژی‌های بازار و نظارت بر بازار بورس ایران به عهده‌ی شورای بورس و اوراق بهادار است. وزیر اقتصاد مسئولیت ریاست شورای بورس اوراق بهادار تهران را نیز به عهده دارد. اعضای دیگر ساختار بورس عبارت است از: وزیر تجارت، رییس بانک مرکزی، مدیر عامل اتاق بازرگانی، دادستان کل، رییس سازمان بورس و اوراق بهادار، نمایندگان انجمن‌های فعال، یک نماینده برای هر بورس کالا و سه کارشناس مالی که از طریق وزیر اقتصاد درخواست می‌شود. هر یک از افراد نام برده شده وظایف مشخصی را در سیستم اداره‌ی بورس و اوراق بهادار به عهده دارند. علاوه براین هیئت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار نیز باید توسط شورای بورس و اوراق بهادار تعیین شود.
معاملات سهام در بورس تهران شنبه تا چهارشنبه به جز روزهای تعطیل رسمی از ساعت 9 صبح آغاز می‌شود و در ساعت 12:30 پایان می‌یابد. معاملات در نشست معاملاتی و در تالارهای معاملات صورت می‌گیرد. معاملات سهام تنها از طریق سامانه بورس انجام می‌شود و سهامداران، خارج از سیستم نمی‌توانند اوراق بهادار را خرید و فروش کنند.
از زمان آغاز به فعالیت بورس اوراق بهادار تهران تا کنون، همه فعالیت‌های آن را می‌توان به چهار دوره تقسیم کرد که در هر یک از این دوره‌ها اتفاقات و رویدادهای مختلفی صورت گرفته است. دوره‌ی اول از سال 1346 تا سال 1357 در نظر گرفته می‌شود که در واقع آغاز فعالیت‌های بورسی بود که معافیت مالیاتی برای شرکت‌های پذیرفته شده در بورس باعث تشویق شرکت‌ها به عرضه کردن سهام خود به بورس اوراق بهادار میشد.
دوره‌ی دوم از سال 1358 تا سال 1367 در نظر گرفته می‌شود که از اواخر سال 57 با به وجود آمدن اعتصاب‌ها وتعطیلی واحدهای تولیدی به دلیل کم شدن اعتماد به دولت و وضعیت مالی شرکت‌ها انجام معاملات کاهش یافت و بروس ایران به حالت نیمه تعطیل درآمد.
دوره‌ی سوم از سال 1368 تا سال 1383 است که بورس ایران در این دوره تحولات بسیار زیادی پیدا کرد و سیر اتفاقات مختلف به رونق گرفتن بازار بورس منتهی شد.
دوره‌ی چهارم فعالیت بورس که از سال 1384 تا به امروز است نیز شامل اتفاقات و وقایع مختلفی است که تشکیل شورای عالی بورس و اوراق بهادار از مهمترین وقایع این دوره است.
سخن پایانی
مباحث تاریخی و سوالات پایه‌ای مثل بورس چیست، بنیانگذار بورس ایران کیست و گذشته معاملات به چه شکلی بوده است، می‌تواند اطلاعات خوبی باشد، ولی برای بهره بردن از این بازار به عنوان بازاری مولد برای سرمایه‌گذاری به شناخت انواع تحلیل‌ها و رصد لحظه‌ای اخبار نیاز است. در اکثر کشورها، مردم راهکارهای غیرمستقیم سرمایه‌گذاری را انتخاب می‌کنند تا فرد یا تیم حرفه‌ای مدیریت دارایی آنها را به عهده بگیرد.
تاریخچه پیدایش بورس اوراق بهادار در دنيا
این سوال ممکن است برای بعضی از مردم پیش بیاید که بورس به چه معنا است و چرا این واژه را به کار می‌برند!؟ بنابراین بهتر است تا نظری به تاریخچه بورس و پیدایش این واژه بیندازیم.
سالها پیش در اروپا، بازرگانانی بودند که در فعالیت‌هاي تجاري خود دچار زيان مي‌شدند و بنابراين تصميم گرفتند تا جلوي زيان خود را در حد ممكن بگيرند. آنها در فعاليت‌هاي خود با تاجران ديگر شريك شدند. البته قرار شد تا سود و زيان خود را با همديگر تقسيم كنند و نتيجه بسيار خوب پيش رفت.
كم كم اين تجربه موفقيت آميز شكلي قانوني به خود گرفت تا جايي كه در روسيه شركت هاي سهامي به وجود آمدند. در سال 1353 بود كه تصميم بر آن شد تا كالاهايي از اروپا به شرق آسيا منتقل شود و احتمال خطر زياد بود. تعدادي از تاجران سرشناس سرمايه مورد نياز را تهيه كردند و به نسبت سرمايه اي كه گذاشته بودند، در سود و زيان كار سهيم شدند و اين روند گسترش يافت.
كار به جايي رسيد كه مراكزي براي اين سرمايه گذاري ايجاد گشت. عده اي سرمايه گذار شدند و عده اي دیگر نيز، اين سرمايه ها را پذيرفتند. اين مراكز ايجاد شده نيز بورس ناميده شدند. اولين بورس جهان در آمستردام هلند تاسيس شد.
تاریخچه بورس و بازارهاي سرمايه در دنیا
گفتيم كه در زمان هاي قديم تاجران با سهيم كردن شركاي تجاري سود و زيانشان را به نسبت سرمايه اي كه داشتند، تقسيم مي كردند. بعدها سهام عمومی به وجود آمد. اين سهام به مردم فروخته مي شد و شركت سرمايه گذاري كار خود را از طريق سرمايه هاي مردم انجام مي داد. اولين شركت سرمايه گذاري عام كه در دنيا به ثبت رسيده است، كمپاني هند شرقي مي باشد.
پس از آن در سرتاسر جهان بازارهاي سرمايه شكل گرفتند. بورس اوراق بهادار در سال 1460 ميلادي در آنورس بلژیک ايجاد شد و در اوايل قرن هفدهم نيز در آمستردام به وجود آمد. بورس آمستردام از جمله مهم ترين منابع تامين سرمايه در سطح جهان است. بورس لندن در سال 1801 تاسيس گشت و پس از آن بورس نيوريورك، زوريخ و ديگر شهرهاي بزرگ دنيا نيز متولد شد.
تاریخچه بورس اوراق بهادار در تهران
تاریخچه بورس در ایران به سال 1315 شمسي بر میگردد. به درخواست دولت، شخصي خارجي به نام آقاي لوترفولد در ايران تحقيقاتي انجام سابقه ی بورس در ایران سابقه ی بورس در ایران داد. او طرح تاسيس و اساس نامه قانوني را نيز تهيه نمود. در آن زمان، بانك ملي ايران نيز پژوهش هايي در اين رابطه انجام داد. به دليل جنگ جهاني و پيامدهاي نامساعد آن اين طرح به سرانجامي نرسيد.
در 1333 شمسي وظيفه تاسيس بازار بورس اوراق بهادار به نهادهاي بانك مركزي، وزارت بازرگاني و اتاق بازرگانی و صنایع و معادن واگذار شد و پس از 12 سال تحقيق و بررسي، سرانجام قانون تشکیل بورس اوراق بهادار تهران در سال 1345 شمسي به مجلس ارائه شد و در ارديبهشت ماه به تصويب رسيد. بورس تهران در تاريخ 15/11/1346 با عرضه سهام بانك صنعت و معدن و نفت پارس شروع به فعاليت نمود.
دوره هاي فعاليت بورس اوراق بهادار در ايران
- دوره نخستين از سال ۱۳۴۶ تا سال ۱۳۵۷ و پيروزي انقلاب اسلامي
- دوره دوم از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۶۷ و پايان جنگ تحميلي
- دوره سوم از سال ۱۳۶۸ تا سال۱۳۸۳
- دوره چهارم از سال ۱۳۸۴ تاکنون
دوره نخستين، از سال 1346 تا پيروزي انقلاب اسلامي
آغاز كار بورس با سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی و انجام چند معامله بر روي اين سهام صورت گرفت. پس از آن اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه، شرکت نفت پارس، اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی و اوراق قرضه عباس‌آباد نيز به بورس تهران پيوستند. گسترش فعاليت بورس تهران در گروي قوانين دولتي بود.
با تصويب قانون گسترش مالکیت سهام واحدهای تولیدی، موسسات دولتي موظف گشتند 94 درصد و مؤسسات خصوصی نيز ۴۹ درصد سهام خود را در بورس عرضه كنند. همچنين، شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار در سال 1354 مشمول قانون معافیت‌های مالیاتی شدند. در طي 11 سال، تعداد شرکت‌ها، بانکها و بیمه‌هاي پذیرفته شده از 6 بنگاه اقتصادی با 6.2 میلیارد ریال سرمایه در سال 1346 به 105 بنگاه با بیش از 230 میلیارد ریال در سال 1357 رسيد.
دوره دوم از انقلاب اسلامي ايران در سال 1358 تا سال 1367
در اوايل انقلاب و تا قبل از نخستین برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی، اقتصاد ملی دچار دگرگوني‌هايي گشت كه اثرات آن به بورس اوراق بهادار تهران هم رسيد. در 17/3/1358 با تصویب لایحه قانون اداره امور بانکها توسط شورای انقلاب، بانک‌های خصوصي کشور در چارچوب ۹ بانک كه شامل ۶ بانک تجاری و ۳ بانک تخصصی بود، يكپارچه و ملی شدند. پس از اين قانون، شرکت‌های بیمه‌اي نيز ادغام شدند و به مالکیت دولت درآمدند.
با تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران، شماري از بنگاه‌های اقتصادی پذیرفته شده در بورس، خارج شدند. طوري كه شمار 105 شركت به 56 شركت دراواخر سال 1367 رسيد و حجم معاملات نيز كاهش چشم‌گيري داشت. تا جايي كه میانگین نسبت حجم معاملات سهام به GDP به حداقل اندازه‌خود رسيد. علت اين امر، جنگ تحميلي و شرايط نامشخص اقتصاد كشور بود.
دوره سوم از سال 1368 تا سال 1383
پس از جنگ تحميلي، فعالیت بازار بورس اوراق بهادار تهران در چارچوب برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران صورت گرفت و طرح سياست‌هاي خصوصی‌سازی اجرايي گشت. حتي انتظار انتقال مقاديري از وظايف دولتي به بخش‌هاي خصوصي به منظور شرايط نقدينگي و جذب بهتر منابع در نظر گرفته شد. شمار شركت‌هاي بورسي افزايش يافت و حجم فعالیت بورس تهران نيز به طور چشم‌گيری زياد شد.
طبق تبصره ۳۵ قانون بودجه در سال 1378، شرکت‌های دولتی مي‌توانستند با ادغام، واگذاری و فروش سهام به بخش‌های خصوصی و تعاونی تبديل شوند. مطابق ماده 94 قانون برنامه سوم توسعه كه بين سالهاي ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳ ارائه شد، شوراي بورس به تجهيز يك زيرساخت شبكه‌اي و مجازي موظف شد. اين امر سبب مي‌شد تا معاملات مجازي اوراق بهادار، در سطوح ملي و بين‌الملل انجام شوند. طبق ماده ۹۵ برنامه سوم توسعه، شورای بورس مي‌توانست راهكارهاي لازم در سطح كشور را فراهم سازد تا ابزارهاي مالي ديگري نيز در بورس اوراق بهادار خريد و فروش شوند. در سال 1383 مقدار واحد بهاي سهام، رشد قابل ملاحظه اي داشت.
دوره چهارم از سال ۱۳۸۴ تا حال حاضر
فعالیت بورس اوراق بهادار در نيمه سال 1383 تحت تأثیر رویدادهای مختلف داخلی و خارجی قرار داشت. اضافه شدن شاخص ها در سال هاي قبل روندي كاهشي به دنبال داشت و تنها طي دوره كوتاهي كه در آذر 1384 تا پايان سال بود، روند كاهشي اين گونه بود. پس از اجراي سیاست هاي جديد در سال 1385، شاخص و حجم معاملات به تعادل رسيد. ارزش معاملات و حق تقدم افزايش يافت و تعداد شركت هاي بورسي كمي بيشتر شد. در آذر 1384 طبق قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران، سازمان بورس و اوراق بهادار تهران (شرکت سهامی عام) متولد شد.
جمع بندی
در این مقاله با تاریخچه بورس در دنیا و به طور خاص، ایران آشنا شدیم. همانطور که خواندیم، اولین بورس جهان در آمستردام تاسیس شده است. در مورد بورس ایران نیز دانستیم که بورس ایران دارای چهار دوره تاریخی بوده است و از سال 1384، به شکل کلی که اکنون میشناسیم، بوده است.
دیدگاه شما